Fiołek polny, bratek polny (Viola arvensis Murr.) –gatunek rośliny należący do rodzinyfiołkowatych (Violaceae). Występuje naturalnie wAfryce Północnej,Europie iAzji, ale został szeroko rozprzestrzeniony i zaaklimatyzowany na wszystkich kontynentach z wyjątkiemAntarktydy[5].
Ulistniona, podnosząca się lub wzniesiona, pojedyncza lub słabo rozgałęziona, o wysokości od 10 (czasami nawet od 5) cm do 20 (wyjątkowo do 35) cm. Powierzchnia u okazów wczesnowiosennych krótko odstająco owłosiona, w okresie dojrzałości owoców już naga, lub słabo, odlegle owłosiona[9].
Dolne sercowate i długoogonkowe, środkowe i górne jajowate, jajowatolancetowate, lub elipsoidalne, najszersze w połowie długości. Liście środkowe i górne mają długość do 3,5 cm, szerokość około 1,5 cm. Wierzchołki ich blaszek są tępo zaostrzone lub tępe, brzegi karbowane lub piłkowane, nasady klinowato zwężone. Wszystkie liście brodawkowato owłosione.Przylistki pierzastodzielne, ich szczytowy, jajowaty i karbowano-piłkowany odcinek jest nieco tylko mniejszy od blaszkiliściowej[9].
Grzbieciste o długości do 1,5 cm, wyrastające z kątów liści na szypułkach dłuższych od liści. Działkikielicha lancetowate, zaostrzone, z wyraźnymi przydatkami u nasady.Ostroga niebieskofioletowa, cienka, krótsza lub niewiele dłuższa od przydatków działek.Korona krótsza odkielicha, w pełnikwitnienia jej kremowe lub żółte płatki są całkowicie rozpostarte. Dolny płatek zazwyczaj ma ciemnożółtą plamkę, górny jest w mniejszym lub większym stopniu fioletowo nabiegły. Na bocznych płatkach znajdują się dwie promieniste kreski, na dolnym pięć. W gardzieli dolnego płatka dwa rzędy włosków, początkowo równoległych, głębiej rozchodzących się. Pręcików 5, słupek z esowato zgiętą i zgrubiałą pod znamieniem szyjką. Na przedniej stronie szyjki słupka brak ciemnej plamki. Ziarna pyłku zazwyczaj z pięcioma bruzdami[9].
Trójgraniastatorebka o tej samej długości co kielich. Pęka 3 klapami. Zawiera liczne, jajowate, jasnobrunatne i podłużnie bruzdowane nasiona zelajosomem[7].
Pozostałe dwa krajowe, występujące na niżu gatunki fiołków o bocznych płatkach częściowo nachodzących na płatki górne oraz żółtych elementach korony –fiołek trójbarwny orazfiołek Kitaibela[8]. Fiołek Kitaibela jest bardziej owłosiony; różni się także mniejszymi kwiatami[10]. Ponadto jest dość podobny doV. parvula, który odróżnić można po bardzo krótkiej ostrodze całkowicie ukrytej przez duże działki kielicha[11].
Roślina jednoroczna, czasamiwieloletnia. Kwitnie od kwietnia do października[7]. Występuje na wysokości do 2100 m n.p.m.[10] Może rozmnażać się na kilka sposobów. Najczęściej przezballochorię – gwałtownie pękająca torebka wyrzuca nasiona. W ten sposób rozsiewa się na niewielkie tylko odległości[12]. Ale może też na dużo większe – nasiona wypadające z dojrzałych torebek są roznoszone przez mrówki (myrmekochoria). Ponieważ nie są trawione, mogą być także roznoszone przez zjadające je zwierzęta (endochoria). Jedna roślina wytwarza kilka tysięcy nasion[13]. Nasiona mogą zachować zdolność kiełkowania w ziemi do 10 lat[14]. Optymalna temperatura ich kiełkowania wynosi 13 °C[15].
V. arvensis subsp.megalantha Nauenb. – występuje weWłoszech,Szwajcarii,Austrii orazAlbanii[18], jednak niektóre źródła podają go z Polski[8]. Jest to roślina 1–2-letnia, o płaskiej i pachnącej koronie długości 18–25 mm i płatkach przeważnie dłuższych od działek kielicha, żółtych, górą fioletowo nabiegłych[8].
Dawne nazwy gatunku to „braciszki” i „bratki małe”[19]. Od pierwszego wydaniaRoślin polskich (1924) gatunek określany jest mianem fiołka polnego[20] i ta nazwa powtarzana jest w listach krytycznych gatunków flory polskiej[21] i słownikach botanicznych[22][23]. W części publikacji jako poboczna odnotowywana jest także nazwa „bratek polny”[24][25] (w słownikach botanicznych nazwa „bratek” stosowana jest tylko dlafiołka ogrodowego[23][21]).
W medycynie ludowej fiołek polny był używany jakoroślina lecznicza.Surowcem zielarskim była cała roślina. Ziele zawiera niewielką ilośćalkaloidów, barwników, cukrów,kwasu winowego, ziele i korzeń zawierają dużosaponin. Wykazuje działanie moczopędnie, odtruwające. Wewnętrznie stosowano go w chorobie wieńcowej oraz nadciśnieniu, a zewnętrznie przeciwko trądzikowi młodzieńczemu[13].
Fiołek polny to niewielka roślina, i z tego względu często lekceważy się jego zwalczanie. Szczególnie zagraża kiełkującym nasionom i siewkom roślin uprawnych, rozwija się bowiem szybciej od nich i zagłusza je. Gdy pojawi się w dużej liczbie może znacznie obniżyć plony, szczególnie na plantacjach jęczmienia i rzepaku, gdyż ich nasiona kiełkują w tym samym czasie, co nasiona fiołków. W plantacji rzepaku 100 roślin fiołka polnego na 1 m² może obniżyć plon nawet o 35%[12].
Zapobiega się jego nadmiernemu rozwojowi poprzez działania profilaktyczne: bronowanie upraw, używanie materiału siewnego pozbawionego nasion chwastów, głęboka orka pożniwna i używanie do nawożenia tylko dobrze przekompostowanego obornika i kompostu. Chemiczne zwalczanie jest trudne, gdyż fiołek polny jest odporny na wieleherbicydów. Zarejestrowano wiele środków do jego zwalczania, ale ich skuteczność bywa różna. Najbardziej skuteczne są preparaty zawierające takie substancje czynne jak: diflufenikan, izoproturon, beflubutamid lub aminopyralid. Należy też je dostosować do gatunku uprawianej rośliny, do fazy jej wzrostu oraz do warunków atmosferycznych[12].
↑abcdefLucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006.ISBN 83-01-14342-8. Brak numerów stron w książce
↑abcdJan Zabłocki: Flora Polski. Dwuliścienne. Wolnopłatkowe. Dwukwiatowe. Rodzina:Violaceae, fiołkowate. Kraków: PAN, 1947. Brak numerów stron w książce
↑abFrantišek Činčura, Viera Feráková, Jozef Májovský, Ladislav Šomšák, Ján Záborský: Pospolite rośliny środkowej Europy. Jindřich Krejča, Magdaléna Záborská (ilustracje). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990.ISBN 83-09-01473-2. Brak numerów stron w książce
↑abHorst Klaaβen, Joachim Freitag: Profesjonalny atlas chwastów. Limburgerhof: BASF Aktiengeselschaft, 2004. Brak numerów stron w książce
↑Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006.ISBN 83-01-14439-4. Brak numerów stron w książce
↑Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. T. II. Warszawa: Nakładem autora, 1894, s. 823.
↑Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Lwów, Warszawa: Książnica-Atlas, 1924, s. 308.
↑abZbigniewZ.MirekZbigniewZ. i inni,Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 202-203,ISBN 978-83-62975-45-7.
↑Gawryś Wiesław: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 195.ISBN 978-83-925110-5-2.
↑abAlicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 218.ISBN 83-214-1305-6.
↑JakubJ.MowszowiczJakubJ.,Krajowe chwasty polne i ogrodowe, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1955, s. 147.
↑Viola arvensis Murray, [w:] Atlas roślin Polski [online], atlas-roslin.pl [dostęp 2024-04-14].
_Viola_arvensis_-_flower.jpg)
