Cudzołóstwo lubzdrada małżeńska (łac.adulterium) – termin występujący w różnych kulturach, religiach i systemachprawnych, oznaczający aktwspółżycia płciowego osób, z których przynajmniej jedna jest związanamałżeństwem z inną osobą[1]. Niektórzy autorzy mylą niekiedy cudzołóstwo znierządem, rozumianym jako akt współżycia płciowego osób, z których żadna nie jest związana małżeństwem[2].
Według badań w USA 20% mężczyzn i 13% kobiet przyznało, że uprawiało seks z kimś innym niż małżonek/małżonka. W grupie wiekowej 18-29 kobiety zdradzają nieznacznie częściej (11 vs 10%), w starszych grupach wiekowych zdradza więcej mężczyzn niż kobiet[3]. W Polsce wg badania CBOS 33% mężczyzn i 18% kobiet prawdopodobnie nawiązywało kontakty intymne z kimś innym niż partner/partnerka, najczęściej zdradzały osoby z wyższym wykształceniem, dobrze zarabiające, nie biorące udziału w praktykach religijnych[4]. Najczęściej podawanymi powodami zdrady jest znudzenie związkiem i kryzys w związku[5].
Badaniaantropologów wykazały, że pojęcie cudzołóstwa funkcjonowało wśród wszystkichludów pierwotnych. Znane były przypadki, gdy zasady gościnności lub przyjaźni dopuszczały, aby mąż zezwolił żonie na odbycie aktu płciowego z inną osobą.Prawo zwyczajowe legalizowało takie praktyki w pewnych przypadkach, między innymi u niektórychludów Australii iEskimosów[1].
U większości ludów pierwotnych cudzołóstwo było traktowane jako naruszenie porządku społecznego itabu, sprowadzające różne niebezpieczeństwa na danąspołeczność. Dlatego kary za cudzołóstwo były surowe – najczęściejśmierć,okaleczenie,wygnanie lub wysoki okup. W niektórych społecznościach kara spotykała jedynie kobietęzdradzającą męża, przeważnie jednak kara dotyczyła tak żony, jak i męża. UHotentotów,Indian Ameryki Południowej, mieszkańców Australii iNowej Zelandii a także w południowych regionach Afryki karano śmiercią cudzołożącą osobę bez względu na płeć. UOmahów oraz wśród niektórych ludów Australii kobieta miała prawo własnoręcznie zabić zdradzającego ją męża[1].
Aztekowie karali kobietę winną zdradyukamienowaniem, zaś mężczyznę tylko wtedy, gdy dopuścił się cudzołóstwa z inną zamężną kobietą.Majowie wypędzali winną kobietę i zakazywali jej ponownego małżeństwa.Inkowie karali śmiercią tak cudzołożącą kobietę, jak i cudzołożącego mężczyznę[1].
Wstarożytnym Egipcie mężczyznę, który dopuścił się cudzołóstwa karano chłostą i utratą posagu żony, zaś kobietę okaleczano lub pozwalano na ukaranie jej przez męża.MezopotamskiKodeks Hammurabiego nakazywałutopienie winnego cudzołóstwa bez względu na to, jakiej był płci – mąż miał jednakprawo łaski wobec żony, jeżeli ta oczyściła się przezprzysięgę[6].
WAsyrii zezwalano mężowi na zabicie cudzołożącej żony oraz jej wspólnika – gdyby jednak przebaczył on żonie, ułaskawienia dotyczyło także jej wspólnika. UHetytów mąż miał prawo zabić bezkarnie cudzołożącą żonę i jej wspólnika. W prawieperskim mężczyzna, któremu udowodniono cudzołóstwo, był zobowiązany do utrzymywania uwiedzionej kobiety i jej potomstwa oraz był za nich odpowiedzialny. Zasądzano mu dodatkową karę stałej pomocy finansowej dla czterech ubogich rodzin[7].
W systemiekastowym starożytnychIndii cudzołóstwie było traktowane w zależności od przynależności osób do poszczególnych kast. Mężczyznę cudzołożącego z kobietą niższej kasty karano wygnaniem. W przypadku, gdy mężczyzna cudzołożył z kobietą wyższej kasty, karano go śmiercią. Szczególnie traktowano kobietę kasty wyższej, która cudzołożyła z mężczyzną kasty niższej – okaleczano ją a potem uśmiercano[7].
UŻydów cudzołóstwo było przestępstwem przeciwko własności, którego karanie należało do całej społeczności. WStarym Testamencie zakaz cudzołóstwa zawarty został wdekalogu, wkodeksie deuteronomicznym i wkodeksie kapłańskim. Cudzołóstwo było również potępiane przezproroków oraz wksięgach mądrościowych. Mężczyzna żonaty nie popełniał cudzołóstwa, jeżeli odbywał akt płciowy z niezamężną lubniezaręczoną kobietą. Natomiast żona – niezależnie od tego, kto był jej wspólnikiem – była winna cudzołóstwa. Osoba, której udowodniono cudzołóstwo karana była śmiercią, początkowo przezspalenie, w okresie późniejszym przez ukamienowanie[8].
Teksty Starego Testamentu używały także pojęciacudzołóstwo w sensieprzenośnym. Ponieważ niektórzy autorzy porównywali przymierze międzyJahwe aIzraelem do małżeństwa, to każde nieposłuszeństwo wobec Boga, zwłaszcza oddawanie czci obcym bogom, było traktowane jako cudzołóstwo całego narodu[8].
W starożytnychAtenach mężczyzna, który pochwycił żonę na cudzołóstwie, miał prawo zabić jej wspólnika. Mąż miał obowiązek porzucić cudzołożącą żonę, uważano ją bowiem za wykluczoną ze wspólnoty kultu, a każdy obywatel mógł ją wypędzić z miasta. Nie karano męża oskarżonego o cudzołóstwo, jeżeli nie udowodniono, iż jego czyn naruszył prawa innych rodzin – w takim przypadku zasądzano okup[7].
Wrepublice rzymskiej sprawy o cudzołóstwo rozstrzygałysądy rodzinne, które po udowodnieniu winy rozwiązywały małżeństwo i zasądzały rekompensaty finansowe dla strony poszkodowanej[7]. Kobieta dopuszczała się zdrady (adulterium) odbywając stosunek seksualny z mężczyzną innym, niż jej mąż. Jej wspólnik stawał się również cudzołożnikiem (adulter), rozbijał bowiem cudze małżeństwo. Mężczyzna nie zdradzał żony, gdy odbywał stosunek seksualny zniewolnicą lubwyzwolenicą. Zabroniony był stosunek seksualny żonatego mężczyzny z niezamężną, wolno urodzoną kobietą. W myślprawa rzymskiego nie było to jednak cudzołóstwo, czyn taki określano mianemstuprum[9].
Oktawian August wprowadził wCesarstwie Rzymskim nowe prawa małżeńskie, które w założeniu miały przywrócić tradycyjnąrzymską cnotliwość. Między rokiem 18 a 16 p.n.e. ogłosiłLex Iulia de adulteriis(inne języki), w którym cudzołóstwo zostało określone jako przestępstwo podlegające karze grzywny lub – w skrajnych przypadkach – relegacji na wyspę. Tym samym cesarz przekazał jurysdykcję nad cudzołóstwemsądom karnym, które zostały zobowiązanie do uznawania równieżstuprum za cudzołóstwo[10].
W myślLex Iiulia sądy karne mogły zakazać skazanej, niezamężnej kobiecie zawierania małżeństwa a skazanej, zamężnej kobiecie ponownego małżeństwa. Rozporządzenie cesarza nakazywało jednak sądom, przy rozpatrywaniu sprawy kobiety, wziąć pod uwagę wcześniejsze czyny jej męża[7]. Prawo Augusta zobowiązywało również zdradzonego męża do wniesienia oskarżenia przeciwko żonie, niezwłocznie po tym, gdy dowiedział się o cudzołóstwie. Niedopełnienie tego obowiązku skutkowało oskarżeniem zdradzonego męża ostręczycielstwo w małżeństwie (lenocinium mariti)[9].
Innowacyjne ustawodawstwo Augusta spotkało się z dużym sprzeciwem społecznym. Nagminnie je obchodzono, wykorzystując luki prawne, co znalazło swój wyraz na przykład w poezjiOwidiusza. Wyłączeni spod tego prawa byli każdy wyzwoleniec (libertinus) i wyzwolenica (libertina). W okresie cesarstwa powszechne były stałe związki bogatych, żonatych Rzymian z libertynkami a zamężnych Rzymianek z libertynami. Doprowadziło do pojawienia się terminulibertynizm. Oznaczał on akt współżycia płciowego osób, z których przynajmniej jedna jest związana małżeństwem z inną osobą, nie karany na mocy prawa o cudzołóstwie[9].
W okresie późnego cesarstwa prawo Augusta zaostrzano.Konstantyn Wielki wprowadziłkarę śmierci za cudzołóstwo. W roku 339 synowie Konstantyna wydali ustawę, na mocy której cudzołożników można było uśmiercać za pomocą karypoena cullei (sakowania). Egzekucja polegała ona na wstępnymbiczowaniu, zaszyciu cudzołożników w worku razem ze żmiją, psem, kogutem i małpą a następnieutopieniu w rzece lub morzu. W roku 556Justynian Wielki zachował karę śmierci dla mężczyzny, natomiast winną kobietę polecił zamykać wklasztorze. Jeżeli mąż jej wybaczył w ciągu dwóch lat, mogła wyjść z klasztoru, w przeciwnym wypadku kara była dożywotnia[11].
W tekstachEwangelii zakaz cudzołóstwa został rozszerzony, dotyczył nie tylko stosunku płciowego, ale także pożądania seksualnego. Do jednakowej wierności zostali zobowiązani tak mąż, jak i żona.Paweł z Tarsu zaliczył cudzołóstwo do najcięższych wykroczeń, niedopuszczających do dziedziczeniaKrólestwa Bożego. Jednocześnie autorzyNowego Testamentu używali terminucudzołóstwo w sensie przenośnym, stosując go do niewierzących wJezusa Żydów czy osób dopuszczających się ciężkichgrzechów[8].
Natomiast u starożytnych pisarzy kościelnych pojawiły się wątpliwości, jak interpretować zapisane wEwangelii Mateusza słowaJezusa, zezwalające mężowi na oddalenie cudzołożącej żony. We wschodnich prowincjachCesarstwa Rzymskiego przeważał pogląd dopuszczający w przypadku cudzołóstwa żony nie tylkorozwód, ale prawo męża do ponownego małżeństwa. Na Zachodzie przeważnie zezwalano na rozwód, ale odrzucano powtórne małżeństwo – potępił takie rozwiązanie m.in.święty Hieronim. Poglądyświętego Augustyna w tej kwestii ewoluowały – początkowo dopuszczał on możliwość powtórnego małżeństwa, później ją zdecydowanie odrzucił[12].
W średniowiecznymprawie kanonicznym cudzołóstwo traktowane było jako dopuszczalna przyczynaseparacji faktycznej lub prawnej. Strona poszkodowana miała prawo do wniesienia wniosku o separację lubunieważnienie małżeństwa, a także do otrzymania rekompensaty finansowej. Jeżeli skutkiem cudzołóstwa było potomstwo, zasądzano na rzecz dziecialimenty. Ponowne małżeństwo nie było dopuszczalne dla osoby, która przy popełnianiu cudzołóstwa wyrażała obietnicę poślubienia wspólnika po śmierci małżonka. Uznawano również za nieważne małżeństwo zawarte po małżonkobójstwie związanym z cudzołóstwem. Karanie cudzołóstwa pozostawiano prawu państwowemu, jednakże papieżAleksander VII potępił pogląd, że małżonek zabijający żonę pochwyconą na cudzołóstwie nie popełnia grzechu[13].
W prawie kanonicznym wprowadzono też dodatkową kategorię –cudzołóstwo publiczne, czyli cudzołóstwo, które nie było ukrywane przed innymi osobami lub zostało popełnione na oczach świadków. Cudzołóstwo publiczne uważano za przyczynęzgorszenia, dlatego powodowało ono niezdolność osób winnych do aktów prawnych i pozbawiało jepraw publicznych[13].
Wislamie, według tekstuKoranu, cudzołóstwo (زناء,zina) karane było chłostą składającą się ze stu uderzeń, po której następowało ukamienowanie. Mężczyzna nie dopuszczał się cudzołóstwa, gdy współżył płciowo z niewolnicą. Mąż mógł własnoręcznie zabić lub wygnać żonę, gdy pochwycił ją na gorącym uczynku cudzołóstwa. W przeciwnym przypadku przestępstwo udowadniano przez przysięgę pięciu świadków. Mąż mógł zezwolić, aby żona oczyściła się wypowiadając własną przysięgę – kobieta nie była wówczas karana, lecz unieważniano małżeństwo. Natomiast cudzołożący niewolnik lub niewolnica karani byli chłostą składającą się z pięćdziesięciu uderzeń[14].
Bernard Polok: Nierząd. W: Encyklopedia katolicka. T. 13. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2010, s. 1194-1197.ISBN 978-83-7306-443-0.
