| Klasyfikacja systematyczna wyznania | |||||||||
| Chrześcijaństwo └ Protestantyzm └ Unitarianizm | |||||||||
| Ustrój kościelny | synodalny | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| |||||||||
| |||||||||
Bracia polscy (potocznie zwani równieżarianami,socynianami,antytrynitarzami) –unitariańska wspólnota religijna, która wyodrębniła się w latach 1562–1563 z polskiegoKościoła reformowanego, stanowiąca najbardziej radykalny odłamreformacji w Polsce, powstały dzięki niektórymteologomewangelickim (np.Miguel Servet) oraz uchodźcom z południowej i zachodniej Europy (główniewłoscy unitarianie), prześladowanym przezkatolickąinkwizycję.
W trakciepotopu szwedzkiego w 1658 roku uchwałą sejmu polskiego nakazano im w ciągu trzech lat zmienić wyznanie lub opuścić Rzeczpospolitą. Po upływie tego terminu, przynależność do zboru braci polskich miała być karana śmiercią[1]. W 1659 wymogi te zaostrzono, zmianę wyznania dopuszczano wyłącznie w przypadku konwersji na katolicyzm, czas do wyboru skrócono do 2 lat, czyli do lata 1660[2]. Po wygnaniu kontynuowali działalność przede wszystkim wSiedmiogrodzie,Niderlandach iPrusach Książęcych. Ich ostatnie wspólnoty za granicą zanikły w 1803 roku.
Pod koniec pierwszej połowy XVI wieku powstało krakowskie koło humanistów, któremu nieformalnie przewodziłFranciszek Lismanin, a którzy m.in. omawiali pisma, komentarze i tłumaczenie Nowego TestamentuErazma z Rotterdamu. Zawarte przez niego krytyczne uwagi do tradycyjnych przekładów ischolastyki miały stanowić impuls do późniejszych dyskusji[3]. Na jednym ze spotkań koła około roku 1546 pojawił się pochodzący z Niderlandów badacz Biblii nazwanySpiritus, który jako pierwszy w Polsce zakwestionował dogmatTrójcy Świętej.
Niezależnie od działań koła w 1550 bpSamuel Maciejowski sprowadził jako profesora języka hebrajskiegoUniwersytetu Krakowskiego WłochaFrancesco Stancaro, który głosił poglądy unitariańskie[4]. Choć wkrótce został on na kilka lat zmuszony do opuszczenia Polski, zastąpił go inny Włoch,Giorgio Biandrata (Jerzy Blandrata), który przekonał do osiedlenia się w Polsce kolejnych włoskich unitarian uchodzących przed prześladowaniami[a][5].
22 stycznia 1556 roku, podczaskalwińskiegosynodu w Seceminie, w trakcie swojego wystąpienia,Piotr z Goniądza po raz pierwszy w Polsce publicznie zakwestionował istnienie Trójcy Świętej, twierdząc, że Bogiem Najwyższym jest tylko Bóg Ojciec, a Jezus Chrystus otrzymał boskość od niego[6]. Choć 1 maja 1556 podczas synodu w Pińczowie został on ekskomunikowany i wygnany z Małopolski, nie zatrzymało to działalności unitarian. Podczassynodu w Pińczowie w 1562 rokuStanisław Paklepka iGrzegorz Paweł z Brzezin odrzucili dogmat Trójcy Świętej jako koncepcję „papieską”, nie opartą na świadectwie Biblii, a 2 kwietnia tego roku synod większością głosów zaaprobował wyznanie wiary odrzucające wiarę w Trójcę Świętą[7]. Pierwszy zbór braci polskich powstał 16 października 1562 w wyniku rozłamu w krakowskim zborze kalwińskim. Bracia polscy utworzyli reformacyjny tzw. „Zbór Mniejszy”. Podczas synodu w Pińczowie – zorganizowanego w październiku 1563 roku – powołano „Polski Mniejszy Kościół Reformowany” (Ecclesia Minor) skupiający członków wspólnoty braci polskich, w odróżnieniu odKościoła reformowanego zwanego „Zborem Większym” i skupiającego kalwinistów[8].
Przeciwnicy religijni z kręgu kalwinistów złośliwie nazwali ich: „arianami”, choć ich nauka znacząco odbiegała od naukiAriusza[9]. Nazywano ich również „socynianami” (odFausta Socyna)[10] czy „antytrynitarzami”, gdyż odrzucali Trójcę. Sami siebie nazywali „braćmi polskimi” oraz zaJanem Lubienickim – „chrystianami”. W 1565 wWęgrowie wyodrębniła się z kalwinizmu grupa braci polskich pod przywództwemPiotra z Goniądza iGiorgio Biandraty. Później naMazurach określano ich „unitariuszami”.
Wśród braci polskich było wielu wybitnychpisarzy epoki. Swoje dzieła wydawali oni w założonej w 1574 roku drukarniAleksego Rodeckiego. Do najwybitniejszych członków wspólnoty należeli: pisarzAndrzej Frycz Modrzewski, teolodzy i pisarze:Faust Socyn,Piotr z Goniądza,Grzegorz Paweł z Brzezin,Marcin Czechowic,Jan Niemojewski,Mikołaj Sienicki,Stanisław Lubieniecki młodszy, historykErazm Otwinowski, pisarz, filozof i hebraistaSzymon Budny – autor tłumaczeniaBiblii nazwanegoBiblią nieświeską oraz licznych rozpraw religijnych, np.Przeciw Trojczanom, obalającej liczne argumenty przytaczane na uzasadnienie nauki oTrójcy Świętej, a takżeAndrzej Wiszowaty, kaznodzieja i minister zborów, autor wielu traktatów religijnych (wśród nich najsłynniejszyReligio rationalis – oreligii zgodnej z rozumem), wydawca dorobku braci polskichBibliotheca Fratrum Polonorum na emigracji wAmsterdamie.
Pod koniec XVI wieku na terenie Małopolski działały 52 zbory braci polskich[11]. Głównymi ośrodkami ruchu były:Pińczów orazRaków, gdzie w latach 1602–1638 działałaAkademia Rakowska, z aktywnie działającym domem wydawniczym, a takżeKraków,Lublin,Nowy Sącz, Lewartów (obecnieLubartów),Lusławice,Kisielin naWołyniu,Śmigiel,Węgrów,Iwie iŁosk.
Wiodącym pedagogiem braci polskich byłWojciech z Kalisza, rektor szkoły ariańskiej wLewartowie[12].
Bracia polscy nie brali udziału w porozumieniu pomiędzy wyznaniami protestanckimi wRzeczypospolitej:luteranami,kalwinami orazbraćmi czeskimi, zawartym 14 kwietnia 1570 roku wSandomierzu, zwanymzgodą sandomierską[13]. Wkrótce podobnie jak inne wyznania zostali objęci pierwszym aktem prawnym, gwarantującym pokój między różnowiercami w Rzeczypospolitej, jakim byłaKonfederacja Warszawska, uchwalona na pierwszymsejmie konwokacyjnym w 1573 roku wWarszawie[14]. Jednym z rzeczników politycznej współpracy z braćmi polskimi był przywódca kalwinistów małopolskichStanisław Chrząstowski[15].
W roku 1574 Grzegorz Paweł razem zJerzym Szomanem, byłym kanonikiem raciborskim, ułożył pierwszykatechizm braci polskich. Pracował nad nim również sam Faust Socyn. Po jego śmierci w roku 1604 synod polecił dokończenie pracyHieronimowi Moskorzowskiemu iWalentemu Szmalcowi. Ostatecznie katechizm został opublikowany w języku polskim w roku 1605, a cztery lata później po łacinie. Tłumaczono go również na inne języki. Był on przez jednych witany z entuzjazmem, przez innych zwalczany i niszczony[16].
Choć w XVI wieku w Polsce panowała pewna miara wolności religijnej, jednak wolność ta była rozumiana w sposób selektywny. Zazwyczaj była ogromnie ceniona, lecz tylko w przestrzeni prywatno-prawnej. Bracia polscy byli ruchem mocno prześladowanym[17]. Po wyborze znanego z nietolerancji religijnejStefana Batorego na króla, w obawie przed prześladowaniami opuścili Polskę naturalizowani PolacyJakub Paleolog iAndrzej Dudycz. 30 kwietnia 1598 roku grupa krakowskich studentów, podburzonych przez miejscowy kler katolicki, wywlekłaFausta Socyna z jego mieszkania, spaliła jego księgozbiór i usiłowała go zabić[18]. W roku 1611Iwan Tyszkiewicz za rzekome bluźnierstwo i herezję został skazany na śmierć, a następnie w okrutny sposób uśmiercony[19].
W Rzeczypospolitej zdarzały się także przypadki niszczenia mienia i pogromów braci polskich. Dla przykładu w maju 1591 roku w Krakowie podczas rozruchów antyprotestanckich zburzono zbór braci polskich (znajdujący się w miejscu obecnegokościoła św. Tomasza Apostoła przyul. Szpitalnej 14)[20], a 2 sierpnia 1627 podczastumultu w Lublinie zburzono lubelski zbór wspólnoty[21].
Na wydanym w roku 1603 pierwszym polskimindeksie ksiąg zakazanych opracowanym z inicjatywy kardynałaBernarda Maciejowskiego wśród 60 autorów o możliwej identyfikacji wyznaniowej znalazło się 14 członków wspólnoty braci polskich (najwięcej po 18 kalwinistach). Na 318 dzieł z tego indeksu z podanym miejscem wydania 34 opublikowano w Rakowie (najwięcej po Krakowie – 108)[22].
W roku 1638, pod pretekstem rzekomego sprofanowaniaprzydrożnego krzyża przez kilkunastu uczniów, biskup krakowskiJakub Zadzik doprowadził do rozwiązaniaAkademii Rakowskiej, a jej wykładowców skazano nabanicję pod karą śmierci[23]. Zlikwidowano także dom wydawniczySebastiana Sternackiego i zbór w Rakowie. Następnie zamknięto oficynę wydawniczą Sternackiego w Krakowie. W niektórych miejscowościach, zwłaszcza na Podkarpaciu, dochodziło do pogromów braci polskich, w trakcie których napadano na ich dwory, ograbiano a niektórych zamordowano[16][24].
Stopniowe ograniczenia wolności religijnej innowierców wywołały spiralę narastającej niechęci, a nawet wrogości między katolikami a innowiercami. Szukając pomocy w respektowaniu tolerancji religijnej innowiercy zwracali się do zagranicznych współwyznawców wluterańskiej Szwecji, co zwiększało niechęć katolików i sprowadzało na innowierców kolejne represje, jednocześnie jeszcze mocniej zmuszając ich do szukania wsparcia w krajach ościennych. Przełomem w stosunkach braci polskich z katolikami stał siępotop szwedzki[25].
W trakcie trwania najazdu Szwedów królJan Kazimierz przedzdobyciem Warszawy złożył ślub wypędzenia arian z Polski[b]. Powodem miało być ich sprzyjanie szwedzkiemu najeźdźcy[26]. Niektórzy bracia polscy uczestniczyli w zawieraniuukładu w Kiejdanach, poddającego Litwę Szwecji, przygotowaniu tzw.traktatu w Radnot, który dzielił szwedzką i siedmiogrodzką strefę wpływów. Członkowie zboru ewentualne rządyKarola Gustawa łączyli z powrotem wolności religijnej dla swojej wspólnoty, dlatego chętnie przyłączali się do jego wojsk, występowali w roli jego administratorów, w zajętych przez Szwedów miejscowościach (np. Kraków, Białystok[27]) organizowali swoje ośrodki. Związane z tym oskarżenia kierowano w stronę Aleksandra, Stanisława, Gabriela, Krzysztofa i Mikołaja Lubienieckich[28], Aleksandra Mierzeńskiego,Zbigniewa Morsztyna (11 października 1655 w imieniu rodziny podpisał akt poddańczy wobec Karola Gustawa, jednak już w grudniu 1655 walczył z powrotem przeciwko Szwedom), Seweryna Morsztyna, Krzysztofa Taszyckiego, Piotra Królewskiego, Andrzeja Gnoińskiego, Wespazjana Schlichtinga czy Stefana Przypkowskiego[29]. Członkowie zborów braci polskich padli ofiarą powszechnego oburzenia. Gorącym zwolennikiem wypędzenia braci polskich był biskup krakowskiAndrzej Trzebicki.
Na mocy ustaw sejmowych z roku 1658 i następnych zostali zobowiązani do przejścia w ciągu trzech lat na katolicyzm lub opuszczenia kraju. Okres ten skrócono do dwóch lat, w trakcie których mieli wyprzedać majątki i przenieść się za granicę. W konsekwencji bracia polscy zostali wygnani z Polski. Rzeczywistą przyczyną wygnania braci polskich były względy dogmatyczne, gdyż na tych samych obradach sejmu podjęto uchwałę o amnestii dla wszystkich zwolenników Szwedów[25]. Było to pierwsze tak poważne naruszenie wolności religijnej w Rzeczypospolitej oraz pierwsza, a zarazem ostatnia, banicja grupy religijnej na terenie Polski i Litwy[c]. W wyniku ustawy znaczna część wyznawców wyemigrowała z kraju, zanoszącunitariańską myśl teologiczną do innych państw. Bracia polscy osiedlili się: wHolandii, gdzie część przystąpiła doKościoła remonstranckiego,Prusach Książęcych,Siedmiogrodzie, gdzie w Koloszwarze (Cluj) utworzyli osobny zbór, naŚląsku (głównie wKluczborku) i w północnych Niemczech (Friedrichstadt). Część pozostałych w Rzeczypospolitej braci polskich przeszła do podziemia. Kryptoarianie chrzczeni byli w Pińczowie i okolicach do 1684. Kryptoariański ośrodek wJankówce funkcjonował jeszcze w pierwszych latach XVIII wieku. Tajne pomieszczenia w dworach, miejsca spotkań braci polskich, wykorzystywane były później w XIX wieku jako kryjówki w czasie powstań narodowych. Ich wspólnoty za granicą również stopniowo zanikły; najdłużej, przetrwaływ Koloszwarze (do 1784) iw Kosinowie Prusach (do 1803).
Ustawa była zwieńczeniemkontrreformacyjnej fali prześladowań i pogromów, które dotknęły wspólnotę w latach 1655–1660; obok braci polskich prześladowania objęłybraci czeskich, którzy w trakcie potopu szwedzkiego bez walki oddali prywatne miasto szlacheckie Leszno Szwedom[d]. Idea unitarianizmu zachowała się wKościołach unitariańskich. Założony w 1568 roku przezFerenca DávidaUnitariański Kościół Siedmiogrodu istnieje do dziś.
Pozycja kobiety w środowisku braci polskich była nieporównywalnie mocniejsza niż pozycja innych protestantek oraz katoliczek. Zgorszenie i zdziwienie opinii publicznej wywoływał fakt, że w zborach braci polskich kobiety często wygłaszały kazania i nauki moralne. Jedną z podstawowych zasad wspólnoty było partnerstwo w związku małżeńskim – ani żona, ani mąż nie mogli dominować[30].
Na płaszczyźnie doktrynalnej odrzucenie boskości Jezusa oraz roliMarii jako matki Boga skutkowało odrzuceniem ideału kobiety dziewiczej, niepokalanej i wybranej przez Boga. W rezultacie kobiety i ich rola społeczna nie były idealizowane, lecz traktowane bardziej racjonalnie[31].
Bracia polscy napisali wiele dzieł na temat kobiet, m.in.Zwierciadełko panienek chrystiańskich ku obejźrzeniu się w powinnościach swych chrystiańskich pisarza ariańskiego,Marcina Czechowica w 1582,Sprawy abo Historyje znacznych niewiast ze wszystkiego prawie pisma świętego dla pamięci krótko zebrane i znowu wydane przezErazmusa Otwinowskiego z Leśnika (1589) orazWszystkie niewiasty Starego i Nowego Testamentu cnotliwe i bezbożne oraz Bohaterowie chrystiańscy. W Sprawach abo Historyjach... tego samego autora. Ta książka przedstawiała postacie kobiet z Biblii, wskazując negatywne i pozytywne wzorce zachowań oraz podkreślając rolę kobiet i ich równość z mężczyznami:
(...) chodzi mi o pouczenie ludzi prostych, ile zacnych spraw Bóg wykonywa przez mdłe naczynie niewieście i dostarczenie panienkom pobożnych rodziców świętych przykładów. A potym aby się też umiały strzedz takich nauczycielów, którzy im tylko do kądziele ukazują (chociaż i tej pismo święte swego czasu nie gani) i czytać słowa Bożego swym własnym językiem nie dopuszczają i owszem gdzie mogą księgi nowego Testamentu Pana naszego i Biblie święte w domiech szlacheckich palą i zagubiają... Tymczasem Pan Bóg w nowem przymierzu niewiasty z mężami jednako porównał..., ich i ducha swego świętego i jednego żywota wiecznego wespołek z mężami uczesnicami uczynić raczył[32].
Sejm, skazując na banicję braci polskich w 1658, pominął kobiety ariańskie, z których wiele pozostało wraz z dziećmi w Rzeczypospolitej. Wkrótce zauważono, że i one, przyzwyczajone do pracy duszpasterskiej, mogą być „zarzewiem herezji”. W 1662 Sejm „naprawił pomyłkę”, skazując na banicję także kobiety[33].
 | Zobacz w Wikiźródłach tekst Arjańskie groby w Encyklopedii staropolskiej |
Przed 1658 wRzeczypospolitej bracia polscy mieli swoje oddzielnecmentarze. Ich pochówki odbywały się też pod kościołami zamienionymi nazbory. Atrybuty pogrzebowe braci polskich opisujeZygmunt Gloger w sposób następujący:W prawdziwych grobach arjańskich podPińczowem, które rozkopywałTadeusz Czacki, każdy zmarły miał w ręku tabliczkę z cytatem z 2. listuśw. Pawłado Tymoteusza: Scio cui credidi (wiem, komu uwierzyłem). U boku, w butelce dobrze zatkanej, zachowywano opis żywota zmarłego. Podana w opisie Glogera tabliczka wSłowniku geograficznym (Tom VIII, s. 162, hasło: Pińczów) określona jest jakoblaszka kruszcowa. Pochówki kryptoarian na terenach Rzeczypospolitej zdarzały się jeszcze w XVIII wieku. Zmarłym chowanym pod kościołami i na cmentarzachkatolickich wkładano w rękę zamiast tabliczkiryngraf złacińskim napisem na odwrocie:Scio cui credidi, czyli „Wiem, komu uwierzyłem” (2 Tym 1:12).
Obecnie największym zachowanym w Polsce miejscem pochówku braci polskich jest tzw.Ariańska Góra wKosinowie, po zniszczeniu podobnego cmentarza w XIX wieku wPińczowie i zepchnięciu spychaczami w latach 60. XX w. cmentarza wRakowie.
Ruch braci polskich miał charakter wybitnie elitarny, skupił wielu literatów i naukowców, obok zwykłych wyznawców. Lista zborów nie jest dotąd ostatecznie ustalona;Janusz Tazbir szacował ich liczbę na około 150[34]. Nie były to duże wspólnoty, liczyły przeciętnie od 100 do 200 osób[35].
Bracia za wyłączną podstawę swejdoktryny uważaliBiblię (zasadaSola scriptura). Podobnie jakarianie nie uznawali dogmatu oTrójcy Świętej.
W początkowym okresie, niektórzy bracia polscy wywodzili z tego bezwarunkowypacyfizm, a także odmowę służby państwu (zarówno w urzędach wojskowych, jak i cywilnych) jako formy wywyższenia, odrzucenie chrztu niemowląt, wspólnotę dóbr, potępieniekary śmierci. W wielu tych kwestiach naśladowano morawskich anabaptystów. Doktrynę społeczną braci polskich wyłożył m.in.Marcin Czechowic w swoim dzieleRozmowy Chrystiańskie, opublikowanym wKrakowie w 1575.
Ważne miejsce zajmowało hasło sprawiedliwości i równości społecznej, co usiłowała realizować w praktyce ariańska szlachta kujawska poprzez uwalnianie chłopów odpańszczyzny[36]. Jednym ze znanych braci polskich, który uwolnił chłopów od pańszczyzny, byłSamuel Przypkowski. Pańszczyznę zniósł w swoim majątku wPrzytkowicach[37].
Wśród historyków polskiej reformacji dominuje pogląd, że doktryna religijna braci polskich, a zwłaszcza jej część kosmogoniczna, teologiczna i chrystologiczna, ewoluowała ztrynitarianizmu, poprzeztryteizm idyteizm, dounitarianizmu.
Powstanie pierwszego jawnegozboru unitariańskiego spowodowane zostało podważeniem przezGrzegorza Pawła z Brzezin fundamentu teologii trynitariańskiej, ale także trydeistycznej i dyteistycznej, jakim jest wiara w pośrednictwo Logosu w dziele stwarzania. Protokoły zsynodówewangelickich, przeprowadzonych w latach 1561–1569, ukazują nagłe pojawienie się unitarianizmu w ostatecznej postaci oraz ostrą na to zjawisko reakcję trynitarian, trydeistów i dyteistów.
Gdy na synod doBełżyc, odbywający się w marcu 1569 roku, zaproszeni zostali wszyscy ewangelicy biorący udział w tzw. synodzie rozłamowym w dniach 22–30 marca 1565 roku, protokolant zdecydował się na precyzyjne oddzielenie braci polskich-chrystian od trynitarian (troyczaków), tryteistów (troybożan) i dyteistów (dwoybożan). Od samego więc początku wiadomo było, kto jest „bratem”, a kto nim nie jest.
| Zobacz w Wikiźródłach tekst Arjanie w Encyklopedii staropolskiej |
| Zobacz w Wikiźródłach tekst Kto mocniejszy ten lepszy |
