Biernik (łac. accusativus) – czwartyprzypadekdeklinacji[1].
Rzeczowniki,zaimki osobowe,liczebniki główne i zbiorowe, które przyjmują formę biernika, zazwyczaj funkcjonują w zdaniu jakodopełnienie bliższe[1]. Natomiastprzymiotniki, pozostałe zaimki iimiesłowy przymiotnikowe w bierniku pełnią funkcjęprzydawki.
Wieleczasowników w języku polskim marząd biernikowy (np.czytać,reklamować,jeść,wybierać,lubić,zasypać – kogo? co?). Jednak gdy czasowniki te występują po przeczeniu, ich rząd zmienia się nadopełniaczowy (kogo? czego?).
Niektóre czasowniki rządzą zarówno biernikiem, jak i dopełniaczem, dzieje się tak, jeśli czasownik jestwieloznaczny[2], np.:
- B.dostać = otrzymać (co?naganę,prezent);
- D.dostać = nabawić się (czego?anginy,grypy).
Wybór rządu biernikowego może też sugerować, że traktujemy wyrażony w bierniku obiekt całościowo, podczas gdy użycie dopełniacza znamionuje cząstkowość, np:
- B.kupić ser,dostarczyć węgiel – chodzi tu o cały ser, wszystek węgiel;
- D.kupić sera,pożyczyć pieniędzy – nabyć określoną ilość/trochę sera, pożyczyć jakąś część gotówki z puli.
Ponadto biernik występuje także po niektórych przyimkach:
- wymagających stale biernika, np.przez (przez rzekę,przez całą noc,przez pomyłkę);
- łączących się z biernikiem dla wskazania ruchu w określonym kierunku w odróżnieniu od położenia, np.na,pod,nad,w itd. (odłożyć na półkę wobecleżeć na półce;wejść w las wobecbyć w lesie).
Niektóre wyrazy w bierniku mogą też pełnić funkcję okolicznika, nawet gdy nie są poprzedzoneprzyimkiem (np.nie spać całą noc).
Rzeczowniki mogą mieć formę biernika odrębną od wszelkich innych przypadków, formę równądopełniaczowi lub równąmianownikowi, co uzależnione jest od ich przynależności dojednego z pięciu rodzajów oraz od ich zakończenia[3].
- Rzeczowniki żeńskie, zakończone w mianowniku liczby pojedynczej na-a oraz-i, a także rzeczowniki męskie, przyjmujące formę odmiany żeńskiej samogłoskowej, w bierniku liczby pojedynczejprzyjmują końcówkę-ę[4] (maskę,żmiję,gospodynię,poetę). Wyjątek stanowią rzeczownikipani – B.panią orazkrólowa – B.królową.
- Część rzeczownikówprzyjmuje w bierniku formę równą dopełniaczowi. Należą do nich wyłącznie wyrazy rodzaju męskiego, zaliczające się do następujących grup:
- wliczbie pojedynczej rzeczowniki żywotne nieosobowe (komara,łosia) i żywotne osobowe (lekarza,ucznia), o ile nie kończą się w mianowniku na-a (B.satelitę, D.satelity, B.zwycięzcę, D.zwycięzcy);
- w liczbie pojedynczej rzeczowniki określające osoby zmarłe i istoty nadprzyrodzone (nieboszczyka,topielca,wampira);
- w liczbie pojedynczej nazwy tańców, gier, wyrobów fabrycznych, figur szachowych i kart, wielu potraw, owoców, grzybów (poloneza,badmintona,papierosa,pionka,hamburgera,ananasa,rydza);
- w liczbie pojedynczej rzeczowniki nieżywotne, wchodzące w skład utartychzwiązków frazeologicznych (utrzeć nosa,dać drapaka);
- wliczbie mnogiej wszystkie rzeczowniki męskoosobowe (lekarzy,zwycięzców,uczniów).
- Pozostałeleksemy zaśprzyjmują w bierniku formę mianownika. Są to:
- w liczbie pojedynczej te rzeczowniki męskie nieżywotne, które nie spełniają żadnego z powyższych warunków dla przyjęcia formy biernika równej dopełniaczowi (komputer,rower,jesion);
- w liczbie pojedynczej rzeczowniki żeńskie z zakończeniem spółgłoskowym (maść,pieśń,sień,mysz);
- w liczbie pojedynczej wszystkie rzeczowniki rodzaju nijakiego (motto,szczenię,lato);
- w liczbie mnogiej wszystkie rzeczowniki rodzaju innego niż męskoosobowy (bagaże,grządki,imiona);
- liczebniki zbiorowe (dwoje drzwi).
W liczbie pojedynczej leksemy rodzaju żeńskiego przyjmują w deklinacji przymiotnikowej końcówkę-ą (miłą, kapryśną, utalentowaną dziewczynę), rodzaju nijakiego zachowują końcówkę mianownika (niezwykłe, przestronne lokum), natomiast w rodzaju męskim przyjmują formę dopełniacza lub biernika, w zależności od formy fleksyjnej rzeczownika, który określają (wybitnego wirtuoza,wybitny obraz).
Zaimki osoboweten,ta,to odmieniają się jak przymiotniki, lecz w rodzaju żeńskim liczby pojedynczej zaimekta przyjmuje nietypową formętę.
W liczbie mnogiej określenia rzeczowników męskoosobowych mają biernik równy dopełniaczowi.
W deklinacji zaimkowej biernik równy jest dopełniaczowi. Wyjątek stanowi zaimek pytajno-względnyco, który przyjmuje formę mianownika. Ponadto biernik zaimkaty ma dwie formy: akcentowanąciebie (= D.) oraz nieakcentowanącię.
Końcówkę dopełniacza otrzymują liczebniki w bierniku określające rzeczowniki męskoosobowe (trzech mężczyzn,siedmiu uczniów), wszystkie pozostałe przyjmują formę równą mianownikowi (pięć panien,cztery rzeki).
- Hanna Jadacka: Biernik. W: Wielki słownik poprawnej polszczyzny. Red. Andrzej Markowski. Warszawa: PWN, 2010, s. 1551-1553.
- Alicja Nagórko: Zarys gramatyki polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2007.ISBN 978-83-01-15390-8.
- Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego – zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977.ISBN 83-214-0923-7.
