| miasto igmina | |||||
 Widok z placu Jana Pawła II na Starą Przędzalnie | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Aglomeracja | |||||
| Data założenia | 1830 | ||||
| Prawa miejskie | 1916 | ||||
| Prezydent | |||||
| Powierzchnia | 14,35[1] km² | ||||
| Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna | (+48) 46 | ||||
| Kod pocztowy | 96-300 | ||||
| Tablice rejestracyjne | WZY | ||||
Plan miasta | |||||
Położenie na mapie powiatu żyrardowskiego  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |||||
 52°03′15″N 20°26′40″E/52,054167 20,444444 | |||||
| TERC (TERYT) | 1438011 | ||||
| SIMC | 0977210 | ||||
| Hasło promocyjne: Miasto lnem tkane | |||||
Urząd miejski ul. Bolesława Limanowskiego 4496-300 Żyrardów | |||||
| |||||
| |||||
| |||||
| Strona internetowa | |||||
| BIP | |||||
Żyrardów –miasto wPolsce położone wwojewództwie mazowieckim, siedzibapowiatu żyrardowskiego, wchodzące w składaglomeracji warszawskiej, naRówninie Łowicko-Błońskiej, nad rzekąPisią Gągoliną, 45 km na południowy zachód odWarszawy i 90 km na północny wschód odŁodzi.
WII RP siedziba wiejskiejgminy Żyrardów. Przez miejscowość przebiegajądroga krajowa nr 50 idroga wojewódzka nr 719.
Według danychGUS z 1 stycznia 2024 r. miasto liczyło 38 594 mieszkańców, będąc 14. najludniejszymmiastem w województwie[1].
Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 14,35 km²[2].
Żyrardów leży naMazowszu, na obszarze dawnejziemi sochaczewskiej, stanowiącej część historycznegowojewództwa rawskiego[3].
Według danych z roku 2002[4] Żyrardów miał obszar 14,35 km², w tym: użytki rolne 34%, użytki leśne 5%.
Żyrardów graniczy z trzema gminami:gminą Jaktorów,Radziejowice,Wiskitki
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało dowojewództwa skierniewickiego, a w latach 1945–1975 dowojewództwa warszawskiego.
Nazwa Żyrardów wzięła się od nazwiskaFilipa de Girarda (czyt. Filipa de Żirarda), wynalazcy m.in. turbiny wodnej oraz maszyn do mechanicznego przędzenia lnu, które były zainstalowane w miejscowych zakładach.
Historia Żyrardowa rozpoczyna się w 1833 roku, kiedy do wsi Ruda Guzowska należącej do dóbr hrabiówŁubieńskich, przeniesiono fabrykę wyrobów lnianych utworzoną w 1828 roku wMarymoncie (obecnie dzielnicaWarszawy). Mechanicznąprzędzalnięlnu zorganizował na zlecenie rządu Królestwa Polskiego Filip de Girard.
24 czerwca 1829 roku postanowiono założyć spółkę pod nazwą „Karol Scholtz i Spółka”, w której skład wchodzili:Tomasz,Jan iHenryk Łubieńscy,Józef Lubowidzki – wiceprezesBanku Polskiego iKarol Scholtz – radca handlowy Banku. Miała ona zająć się rozwojem mechanicznegoprzędzenia lnu na maszynach wynalezionych przez Filipa de Girarda. Formalny akt spółki spisano 9 sierpnia 1830 roku. W dokumencie tym osada, w której miano w ciągu 2 lat zbudować budynki fabryczne oraz budynki mieszkalne dla tkaczy i robotników, nosiła nazwę Żyrardów. Budowę przędzalni mechanicznej itkalni ręcznej rozpoczęto na początku 1830 roku, w tym czasie w zakładzie w Marymoncie trwała produkcja eksperymentalna, która miała być później zastosowana na szeroką skalę w zakładach żyrardowskich. Prace nad budową fabryki zostały przerwane na pewien czas przez wybuchpowstania listopadowego, kiedy to zakład w Marymoncie został zamieniony na fabrykę broni, a sam Filip de Girard, który był dyrektorem technicznym fabryki, brał udział w powstaniu. W 1832 roku budowa fabryki została wznowiona a produkcja ruszyła w dniu 24 lipca 1833 roku. Datę tę uznaje się za datę powstania zakładów żyrardowskich a 9 sierpnia 1830 roku za dzień powstania osady Żyrardów.
W 1845 roku przez Żyrardów ruszyłakolej na trasie Warszawa-Wiedeń.
13 marca 1857 roku zakłady zostają zakupione przezKarola Hiellego iKarola Dittricha, którzy zajmują się dalszą ich rozbudową, a także rozbudową osady fabrycznej. Czynili to także ich następcy m.in.Karol Dittrich jr. Pobudowane zostają, m.in. osiedle robotnicze, pralnia dla robotników, szpital, szkoły,ochronka,resursa, kościoły protestanckie (ewangelicki pw. Wniebowstąpienia Pańskiego z 1898;zbór baptstyczny z 1895), świątynie rzymskokatolickie (św. Karola Boromeusza z 1891 iMatki Bożej Pocieszenia z 1903) i inne.
.jpg)
Osobny artykuł:Strajk w Żyrardowie (1883).W dniach 23–28 kwietnia 1883 roku miał miejsce pierwszy w zakładach żyrardowskich strajk powszechny, wywołany obniżeniem płac pracownicom zatrudnionym w szpularni. W czasie strajku doszło do starć z wojskiem sprowadzonym przezgubernatora warszawskiego. 25 kwietnia po aresztowaniu 10 robotników doszło do zamieszek w pobliżu aresztu, w czasie których oddano strzały do strajkujących. Zginęły 3 osoby a kilka zostało rannych. W następnych dniach aresztowano kolejne osoby oskarżone o organizowanie i udział w strajku, łącznie 39 osób. W latach następnych miały miejsce kolejne strajki, m.in. w październiku 1885, marcu 1887, marcu 1889, maju 1891, listopadzie 1895 i lutym 1905 roku. Dało to z czasem miejscowości, będącej miejscem ciągłych zatargów i ruchów strajkowych, przydomek „Czerwony”.
W 1889 roku Żyrardów odwiedziłszach PersjiNaser ad-Din Szah Kadżar.
W przeddzień wybuchuI wojny światowej Żyrardów był ciągle rozwijającym się ośrodkiem przemysłowym, zakłady żyrardowskie były największą fabryką tej branży wKrólestwie Polskim i największą fabryką wyrobów lnianych w Europie. Na początku XX wieku zaczęły powstawać także inne drobne zakłady produkcyjne i usługowe m.in.: garbarnie,browar,gorzelnia, pracownie krawieckie itp. Powstawały liczne szkoły a 7 listopada 1905 miał miejsce strajk uczniów czterech żyrardowskich szkół domagających się nauczania w języku polskim.
W 1914 roku na początku działań wojennych Żyrardów położony w pobliżu wschodniego odcinka frontu przebiegającego na liniiPłock-Bzura-Rawka zaczęto przekształcać w zaplecze frontowe: napływały ze wschodu jednostki wojskowe, zaczęto wysiedlać w głąbRosji obywateli niemieckich, rozlokowano szpitale wojskowe. Brak dostaw potrzebnych surowców zmusił właścicieli do zamknięcia fabryk, z których na początku 1915 roku zaczęto wywozić towary i maszyny w głąb Rosji. Po przerwaniu w lipcu 1915 roku frontu przez wojska austriacko-niemieckie wycofujący się Rosjanie wysadzili w powietrze ważniejsze oddziały fabryki[5]. Niemniej największy budynek fabryczny, tzw. Nowa Przędzalnia, został prawie nietknięty. Mimo zniszczeń zabudowań przemysłowych część mieszkalna osady fabrycznej nie ucierpiała. Od bombardowania niemieckiego spłonął budynekdworca kolejowego.
Brak zatrudnienia oraz trwająca wojna powodowały, że osada fabryczna zaczęła powoli pustoszeć. Wybuchały epidemie chorób zakaźnych:tyfus,cholera,szkarlatyna,czerwonka itp. Dodatkowo po zajęciu Żyrardowa Niemcy zlikwidowali wypłacane dotychczas robotnikom przez zarząd fabryki zapomogi, co zmusiło niektórych do opuszczenia osady i wyjazdu w poszukiwaniu pracy.
W 1916 roku na mocy zarządzeń okupacyjnych władz niemieckich Żyrardów otrzymał prawa miejskie. Obszar nowo utworzonego miasta obejmował: osadę fabryczną Żyrardów, folwark Ruda Guzowska, tereny użytkowane przez Zarząd Kolei oraz wsie Ruda Guzowska, Podlas i część Teklinowa.
18 listopada 1918 r. w mieście powołano Radę Delegatów Robotniczych (PPS i SDKPiL), która przejęła władzę w mieście przepędzając z miasta posterunki POW. 4 stycznia 1919 roku oddziały podległej Radzie Milicji Ludowej rozbroiły oddziały Straży Obywatelskiej i aresztowały jej 4 przedstawicieli za obelgi pod adresem rządu ludowego. Wojsko odbiło aresztantów na dworcu kolejowym i ostrzelało siedzibę Milicji Ludowej. a następnie rozbroiło jej oddział. 6 stycznia wojsko ogłosiło stan wojenny w mieście ogarniętym niepokojami. Aresztowano przywódców Rady Delegatów Robotniczych i milicjantów. Demonstracje robotnicze odbiły aresztowanych członków rady ale wojsko rozpędziło tłum za pomocą gazów łzawiących i strzałów ostrzegawczych[6].
W styczniu 1919 r., na żądanie Rady Delegatów Robotniczych[7], zakłady żyrardowskie przeszły pod zarząd państwa, zostały odbudowane i ponownie uruchomione. Jednak po przejęciu w listopadzie 1923 roku zakładów przez konsorcjum francuskie fabryka zaczęła podupadać, zaczęło się zwiększać bezrobocie pogłębione dodatkowo przezwielki kryzys (od 1929). Ponieważ przeprowadzone kontrole wykazały liczne nadużycia, sprawa trafiła do sądu (tzw.afera żyrardowska) i w 1936 roku fabryka została przekazana pod zarządPaństwowego Banku Rolnego.
Do 1931 roku liczba mieszkańców miasta osiągnęła stan sprzedI wojny światowej.
Pod koniec lat 30. zelektryfikowano połączenie kolejowe Żyrardów-Warszawa (jako jedne z pierwszych w całej II RP). Z tego okresu pochodzimodernistyczna wiata na peronie dworca kolejowego (podobne znajdują się na większości stacji między oboma miastami).
12 września 1939 do Żyrardowa wkroczyły wojska niemieckie. W 1939 w Żyrardowie mieścił się obóz przejściowy dla jeńców polskich. W dniach 1–9 lutego 1941 roku miało miejsce wysiedlenie Żydów z Żyrardowa dogetta wWarszawie. W 1942 roku wszyscy zostali wywiezieni doTreblinki i tam zamordowani.
W okresieokupacji niemieckiej na terenie Żyrardowa działały organizacje podziemneZWZ-AK iGL-AL przeprowadzające wiele akcji zbrojnych i dywersyjnych, co spotykało się z akcjami odwetowymi ze strony okupacyjnego reżimuIII Rzeszy. Akcje takie miały miejsce m.in. w sierpniu 1943 roku gdy po aresztowaniu 360 robotników część z nich została zabita wMiędzyborowie pod Żyrardowem, czy w październiku 1943 roku, gdy pod murami zakładów Niemcy rozstrzelali 24 osoby. Od 1940 roku w mieście prowadzone byłykomplety tajnego nauczania na poziomach gimnazjalnym i licealnym, maturę wojenną zdało 40 osób. Zakończenie niemieckiej okupacji Żyrardowa miało miejsce 16 stycznia 1945 roku, jako konsekwencja zdobycia miasta przez Armię Czerwoną, tj. przez żołnierzy2 Gwardyjskiej Armii Pancernej dowodzonej przez gen. płk.Siemiona Bogdanowa[8].
Osobny artykuł:Walki o Żyrardów.W czasach Polski Ludowej rozbudowano Zakłady Przemysłu Lniarskiego im. Rewolucji 1905 r. (w 1975 odznaczone Orderem Sztandaru Pracy I klasy), powstały Zakłady Tkanin Technicznych, Zakłady Przemysłu Pończoszniczego „Stella”, Zakłady Przemysłu Odzieżowego „Poldres”, Zakłady Przemysłu Spirytusowego, a w 1974 roku Żyrardowska Fabryka Domów[9].
W maju 1961 roku otwarto w mieście Muzeum Ruchu Robotniczego[10] (obecnieMuzeum Mazowsza Zachodniego).
W 1975 roku Żyrardów wszedł w skład nowo powstałegowojewództwa skierniewickiego, mimo iż był większy od stolicy regionu –Skierniewic, które liczyły wówczas 26 922 mieszkańców, zaś Żyrardów 35 181. W tym samym roku doprowadzono do miastagaz ziemny[11].
W marcu 1998 roku rozpoczęła działalność fabryka telewizorów wówczas francuskiego koncernu Thomson[12].
Dnia 4 stycznia 2012 roku ŻyrardowskaXIX-wieczna Osada Fabryczna została uznana zaPomnik Historii przez ówczesnegoPrezydenta RPBronisława Komorowskiego[13]. Obecnie trwają starania nad wpisaniem Żyrardowskiej XIX-wiecznej Osady Fabrycznej naListę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Lniarskie tradycje miasta dokumentujeMuzeum Lniarstwa im. Filipa de Girarda. Od 2015 roku organizowane jest również dwudniowe Święto Lnu, przypominające tradycję przemysłu lniarskiego[14].
W 2018 roku wyremontowanoZalew Żyrardowski oraz Eko-Park.
W czerwcu 2024 roku przy okazji obchodów Święta Lnu przeniesiono siedzibę Urzędu Miasta z Magistratu przy pl. Jana Pawła II do nowyremontowanego dawnego Kantoru Frabrycznego znajdującego się na ul. Limanowskiego.
Napływ ludności żydowskiej do Żyrardowa nastąpił w latach 70. XIX w. Wiązało się to z rozwojem przemysłowym miejscowości.Żydzi przybywali do Żyrardowa z okolicznych miejscowości, a zwłaszcza zWiskitek iMszczonowa. W 1910 mieszkało w Żyrardowie prawie 4 tys. Żydów. Najwięcej wśród nich było rzemieślników. W Żyrardowie istniały:cmentarz,synagoga, szkoła, biblioteka im. Icchoka Lejba Pereca[15] i żydowskie koło teatralne powstałe z inicjatywy Benziona Wagnera[16].
1 października 1940 Niemcy utworzyli w mieściegetto, które znajdowało się w rejonie ulic: 1 Maja, Okrzei, Mireckiego. W 1941 w żyrardowskim getcie mieszkało ok. 5 tys. Żydów z miasta i jego okolic[17]. Od 1 do 9 lutego 1941 miało miejsce wysiedlenie Żydów z Żyrardowa dogetta wWarszawie. W 1942 wszyscy, którzy pozostali przy życiu, zostali wywiezieni doobozu zagłady w Treblince i tam zamordowani. Na miejscowymkirkucie znajduje się pomnik poświęcony pamięci żyrardowskich Żydów. Żyrardowska synagoga przetrwała wojnę, jednak została zburzona w latach 60. XX wieku.
Zobacz też:Ludność Żyrardowa.
Dane z 31 grudnia 2023[18]:
| Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
| Populacja | 38 594 | 100 | 20 494 | 53,1 | 18 100 | 46,9 |
| Gęstość zaludnienia [mieszk./km²] | 2689 | 1428 | 1261 | |||
Piramida wieku mieszkańców Żyrardowa w 2014 roku[19].
W Żyrardowie znajduje się montownia telewizorów LCD, z pięcioma liniami produkcyjnymi. Zakład należący dawniej do francuskiego koncernu Thomson (w swoim czasie zatrudniał około 1500 osób), dziś należy do chińskiego koncernu TCL Corporation.
Polmos Żyrardów – producent wódkiBelvedere, jednej z najdroższych wódek na świecie, która wystąpiła w filmie zJamesem Bondem (w tej roliDaniel Craig).
Pomona Company – pierwszy polski producent absorberów oraz podkładek absorpcyjnych, zakład pracy chronionej.
Komunikacja drogowa
W odległości około 4 km od północnych granic Żyrardowa przebiega autostradaA2, natomiast w odległości około 7 km od południowych granic miasta przebiega droga ekspresowaS8. Natomiast w odległości ok. 1 km od zachodnich granic miasta przebiega jegoobwodnica –DK50. Przez miasto przebiegaDW719 łącząca miasto zGrodziskiem Mazowieckim,Pruszkowem iWarszawą.
Komunikacja miejska
Do końca sierpnia 2009 roku za miejską sieć komunikacyjną odpowiadał Miejski Zakład Komunikacji. W wyniku ogłoszenia przez Urząd Miasta przetargu na obsługę komunikacji miejskiej, został wyłoniony nowy przewoźnik –PKS Grodzisk Mazowiecki, z którym podpisano umowę na okres 10 lat. Rolą firmy PKS Grodzisk Mazowiecki była organizacja i obsługa komunikacji miejskiej, na podstawie wytycznych Urzędu Miasta Żyrardów.
W styczniu 2025 roku podpisano umowy z PKS Gostynin (grupa PKS Grodzisk Mazowiecki) oraz MiM Trans, w wyniku czego powstał Związek Żyrardowskie Przewozy Autobusowe, który przejął organizację linii autobusowych w powiecie.
Obecnie komunikacja miejska w Żyrardowie liczy 10 linii autobusowych i 2 strefy biletowe[20] :
Strefy Biletowe
Linie miejskie (strefa 1)
Linie podmiejskie (strefa 1 i 2)
Komunikacja regionalna
Połączenia autobusowe w regionie obsługują spółka PKS Grodzisk Mazowiecki oraz kilku przedsiębiorców na trasach:
Żyrardów-Żuków (przez Sochaczew)
Żyrardów-Teresin
Żyrardów-Puszcza Mariańska
Żyrardów-Grodzisk Maz.-Pruszków
Żyrardów-Popielarnia
Żyrardów-Chroboty-Bobrowice
Żyrardów-Bolimów
Żyrardów-Bolimów-Sierzchów-Jasionna
Żyrardów-Wiskitki
Żyrardów-Guzów
Żyrardów-Mszczonów
Z Żyrardowa odjeżdżają także autobusy do parku wodnegoSuntago.
Komunikacja kolejowa
Przez Żyrardów przebiega linia kolejowa łączącaWarszawę zŁodzią oraz Warszawę zeŚląskiem. W Żyrardowie zatrzymują się pociągi osoboweKolei Mazowieckich (połączenia zWarszawą,Skierniewicami i innymi miastami województwa mazowieckiego),Inter RegioPrzewozów Regionalnych (połączenia z Łodzią, Warszawą,Poznaniem iOstrowem Wielkopolskim) oraz pociągiTLK iIC spółkiPKP Intercity (połączenia m.in. z Warszawą, Łodzią,Białymstokiem,Katowicami,Częstochową,Wrocławiem,Olsztynem,Gdańskiem,Gdynią,Kołobrzegiem,Szczecinem,Lublinem,Zakopanem,Krakowem,Krynicą-Zdrój,Bielskiem-Białą,Bydgoszczą,Szklarską Porębą,Ełkiem,Polanicą-Zdrój,Zgorzelcem,Pszczyną).
Linia kolejowa odgrywa ważną rolę, zapewniając mieszkańcom Żyrardowa dojazd do Warszawy i Łodzi.
Na dworcu kolejowym znajdują się kasy biletowe, biletomat, poczekalnia, toaleta oraz lokale handlowo-usługowe. Dworzec posiada system informacji pasażerskiej tj. tablice wyświetlające godziny odjazdów pociągów (w hali dworca, przejściach podziemnych i peronach) oraz system zapowiedzi głosowych. W 2023 roku ogłoszono zamiar remontu budynku dworca.
Ostatnimi czasy odcinek pomiędzy Skierniewicami a Warszawą został poddany gruntownej modernizacji. W jego wyniku m.in. zniknęła kładka nad torami pomiędzy ulicami Towarową a Słowackiego, a sam układ torowy uległ całkowitej przebudowie. Docelowo podróżni korzystający zestacji kolejowej Żyrardów mają do dyspozycji dwa perony z trzema krawędziami (peron pierwszy z torem nr 1, peron drugi z torami 2 i 4) oraz 2 przejścia podziemne. Jedno przejście podziemne zostało dostosowane do potrzeb osób poruszających się na wózkach.
W rejestrze zabytków znajduje się aż 296 obiektów z Żyrardowa. Są to głównie budynki pochodzące z drugiej połowy XIX wieku oraz początków XX wieku. Większość zabytków miasta mieści się na terenie osady fabrycznej z XIX i początku XX wieku (m.in.Kantoratschule). Żyrardowska osada fabryczna jest obecnie jedynym wEuropie, zachowanym w całości, zespołemurbanistycznym miasta przemysłowego z tego okresu[21]. Większość budynków mieszkalnych i użyteczności publicznej nadal pełni swoją funkcję. Osada Fabryczna została uznana w styczniu 2012 zaPomnik historii[22].
Zobacz też:Kościół św. Karola Boromeusza w Żyrardowie i Kościół Wniebowstąpienia Pańskiego w Żyrardowie.Jednym z najbardziej charakterystycznych zabytków jestkościół Matki Bożej Pocieszenia w Żyrardowie – kościół farny, zbudowany w latach 1900–1903, w stylu neogotyckim, według projektuJózefa Piusa Dziekońskiego. Wybudowany m.in. z funduszy K. Dittricha, który przeznaczył też na ten cel ponad 3 mln cegieł z będącej jego własnością cegielni wRadziejowicach. Kościół żyrardowski jest ‘bliźniaczym’ kościołemkatedry warszawsko-praskiej św. Michała i św. Floriana, orazkatedry w Białymstoku. Wszystkie trzy kościoły były bezpośrednio wzorowane naKościele Wotywnym w Wiedniu. Witraże w kościele powstały w pracowniJózefa Mehoffera. Obok znajduje się plebania z 1903 r. wraz z niewielkim ogrodem.
W mieście kręcono sceny do następujących filmów i seriali:
W latach 1907–1990 w mieście istniała parafiaKościoła Starokatolickiego Mariawitów; obecniemariawici z Żyrardowa należą doparafii Trójcy Przenajświętszej wLutkówce. W Żyrardowie działała też parafiaprawosławna (istniała jeszcze poII wojnie światowej)[31].
Przedszkola
Szkoły podstawowe
Szkoły ponadpodstawowe
Szkoły artystyczne
Szkoły sportowe
Szkoły specjalne
Szkoły wyższe
W Żyrardowie od 1923 roku działa klub piłkarskiŻyrardowianka Żyrardów, dawniej znany jakoWłókniarz Żyrardów, występujący wIV lidze. Ponadto działa klub kolarskiCyklista Żyrardów, odnoszący liczne sukcesy, posiadający własny tor przy ul. Żeromskiego 13.
Miasto dysoponuje nowoczesnym kompleksem sportowo-rekreacyjnym o nazwieAqua Żyrardów Sp. z o.o., w skład którego wchodzą m.in. hala sportowa, basen, lodowisko, gabinety odnowy biologicznej.
Słynnymi sportowcami z Żyrardowa są siatkarzPiotr Nowakowski i kolarzRafał Ratajczyk, a także koszykarkaAmalia Rembiszewska.
Miasta i gminy partnerskie[32]:
Dełczewo (od 2002 r.)
Le CreusotLourmarin (od 2004 r.)
Siero
Tangshan
Krasna Lipa (od 2016 r.)
Trjawna (od 2017 r.)[33] | Zobacz kolekcję cytatówo Żyrardowie w Wikicytatach |
 | Zobacz multimedia związane z tematem:Relacje o opuszczeniu przez rosjan Żyrardowa w lipcu 1915 |
| Przynależność wojewódzka |
|
|---|---|
| Miasta (← →) | |
| Gminy wiejskie (← →) |
|
