Movatterモバイル変換

hijsenww. ‘naar boven trekken’
Mnl.*hysen ‘naar boven halen’ inin de locht geheesen ‘in de lucht gehesen’ [1461; van der Meulen 1953b, 289-290];vnnl.hys(s)en inde Coopman zal ... de Vaten of Tonnen ... doen uyt-hijssen [1551; WNTkloppen I],haer achterfocken ... te hyssen ‘hun achterfokken hijsen’ [1564; WNTzee I],onsen stengen gehyst mits de windt wadt gaen leggen was ‘de stengen (mastverlengstukken) gehesen omdat de wind wat was gaan liggen’ [1598; WNTvroegkost],wy hysten onse Seylen op [1602; WNTschoot II].
Herkomst onduidelijk. In de 15^e en 16^e eeuw verschijnt dit woord als zeevaartterm in de talen rondom de Noordzee en verder weg, maar de ontleningslijnen zijn moeilijk na te trekken. Opvallend is dat de oude attestaties meestal de vorm van commando's hebben, maar het is niet uit te maken of het om de gebiedende wijs bij bestaande werkwoorden gaat of om tussenwerpsels waar de werkwoorden later bij zijn gevormd. Ook over de uiteindelijke oorsprong van deze woordengroep kan men slechts gissen. Meestal veronderstelt men klanknabootsing van het geluid van het optrekken van de zeilen. Corominas ziet daarentegen verband met Oudfranshicier ‘(jachthonden) ophitsen’ [1180] en gaat dus uit van een aanmoedigingskreet.
Het Nederlandse werkwoord zaloorspr. zwak zijn geweest (zie de vindplaatsen uit 1598 en 1602), maar heeft zich aangesloten bij de sterke werkwoorden van de eerste klasse, naar analogie van veel andere werkwoorden met de stamklinkerij.
De oudste schriftelijke vindplaatsen in de afzonderlijke talen zijn onder meer: Middelengelshissa! (gebiedende wijs) ‘hijs!’ [ca. 1450] bij een infinitiefhys(s)e,hyce, modern noordelijk Engelsheeze (de standaardvormhoist is als ouderhoise aan het Nederlands ontleend); Schotsheisau (gebiedende wijs) ‘hijs!’ [1549; OED]; NederduitsHis up dat segel ‘hijs het zeil (op)’ [1536; Kluge²¹], waaruit Hoogduitshissen; Deenshejse, verouderdhisse; Zweedshissa [1544; Hellquist], verouderd ookhejssa [1594]; Noorshissa; IJslandshisa; Fransinse! (gebiedende wijs) [1552; Rey],ysser [1573; Rey], modern Franshisser; Spaanshiza (gebiedende wijs) [1599; OED] met moderne infinitiefizar; Portugeesiçar; Italiaansissare.

hijsen* [naar boven trekken] {1645} als term in de zeilvaart ontstaan en dan goed verklaarbaar als klanknabootsend, namelijk het geluid van het omhoogtrekken van het zeil.

hijsen ww., een echte term van de zeemanstaal, die het eerst in het nnl. 1461 vermeld wordt, terwijl het nnd.hissen,hīsen in 1536 in Hamburg voorkomt. Het woord is in vele talen overgenomen en wordt daar soms eerder vermeld dan de oudste bekende plaats in het nl. zoals ne.hissa (1450). Verder zijn te noemen hd.hissen, de.heise, ne.hoist. Maar ook in de rom. talen, zoals fra.hisser (sedert de 16de eeuw, Valkhoff 168), spa.hizar,izar, port.isar (Van der Meulen, Ts. 71, 1953, 285-297). — Waarschijnlijk is het een klanknabootsend woord:hīs bootst na het geluid bij het optrekken van de zeilen.

De samenstellinghijstakel werd ook in het frans overgenomen alsitaque,itacle,étacle. Reeds bij Wace c. 1155 vinden wijitague (Valkhoff 175). Daarmee zou dus het bestaan van het woordhijsen in het mnl. nog veel ouder te dateren zijn. Maar het is twijfelachtig of dit fra. woord vanhijstakel is overgenomen; de plaats in Wace doet eerder aan noordgerm. herkomst denken; daarom heeft men gedacht aan on.taug ‘touw’ met onduidelijke voorvoeging van een vocaal (Gamillscheg 533).

hijschen ww., niet bij Kil., wel in ’t Mnl. Handwdb. alshischen vermeld. Een oorspr. ndd.-ndl. schipperswoord; ndd.hissen sedert 1542. Hieruit nhd.hissen, fr.hisser, de. noorw.hisse, zw.hissa “hijschen”; uit ndl.hijschen ouder-eng.hoise, eng.to hoist [NB. evenzooboisterous uitbijster?], de.heise “id.”. Wsch. onomatopoëtisch.

hijschenono.w.,Mnl.hischen; hieruitHgd.hissen,Eng.to hoist,Zw.hissa,De.hisse,Fr.hisser,It.issare:oorspr.onbek.

hys ww.
Met groot krag of met een of ander toestel na bo trek.
Uit Ndl.hijschen (1645).

hys: in die hoogte stoot/trek; Ndl.hijs(ch)en (Mnl.hischen), Hd. uit Ned. (sedert 1542)hissen, uit d. een of ander v. d. tale Eng.hoist (ouerhoise), ook oorgegaan i. d. Rom. tale, bv. Fr.hisser, blb. ’n kn. wd. uit d. seemt.

hijsen, ofhijssen beteekend trekken: waar vanop hijsen,hijs op!de waaren op solder hijssen.

hijsen ‘naar boven trekken’ -> Engels †hoise ‘naar boven trekken’; Schots heeze, heise, hese; hease, hyse, hize ‘naar boven trekken; (fig.) verheffen; iemand voortjagen; dansen op een levendige manier; pret maken; (van prijzen) stijgen; snel reizen, haasten; wemelen, vol zijn (van)’; Duits heißen, hissen ‘naar boven trekken’ (uit Nederlands of Nederduits); Deens hejse ‘naar boven trekken’; Noors heise ‘naar boven trekken’; Zweeds hissa ‘naar boven trekken’ (uit Nederlands of Nederduits); Fins hissata ‘naar boven trekken’ <via Zweeds>; Frans hisser ‘met een touw omhoog trekken; met kracht omhoog trekken’; Spaans izar ‘(op)hijsen’ <via Frans>; Portugees içar ‘naar boven trekken’ <via Frans>; Pools hysować, hisować ‘de zeilen omhooghijsen, naar boven trekken’; Esperanto hisi ‘naar boven trekken’ <via Frans>; Berbice-Nederlands hesi ‘naar boven trekken’; Papiaments hisa (ouder: hizá) ‘naar boven trekken’ (uit Nederlands of Spaans); Sranantongo (h)èisi ‘naar boven trekken’; Sarnami hice ‘naar boven trekken’.

hijsen* naar boven trekken 1645 [WNT]