Ĉeĥio aŭĈeĥujo, oficiale ĝis 2016 ĉiam nomita laĈeĥa Respubliko (ĉeĥeČeská republika, ekde majo 2016 oficialeČesko[1]aŭskultu), estaslando situanta enMez-Eŭropo. Okcidente Ĉeĥio najbaras kunGermanio (810,7 km, el tio kunSaksio 153,9 km kaj kunBavario 356,8 km), sude kunAŭstrio (466,1 km), oriente kunSlovakio (256,8 km) kaj norde kunPollando (761,8 km, laŭ polaj indikoj 789,89 km) - viduLandlimo de Ĉeĥio.
Pri loĝigo de la teritorio de Ĉeĥio el la tempo ekde28000 jaroj a.K. atestas vico da arkeologiaj trovaĵoj. Ekde la3-a jarcento a.K. priloĝas tiun ĉi regiononkeltoj kaj en la1-a jarcento estas venantaj triboj deĝermanoj.
La komencoj de la ĉeĥa ŝtato enfalas ĝis la dua duono de la9-a jarcento, kiam estas krom alia baptita la unua dokumentita ĉeĥa princoBořivoj la 1-a el dinastio dePremislidoj. En la paso de la10-a kaj la11-a jarcentoj la ŝtato estas firmiĝanta, estas aligita Moravio kaj la lando fariĝas reĝlando. Ĝi atingas sian zeniton dum la lastaj Přemyslidoj, sed ĉefe dum regado deKarolo la 4-a. En la15-a jarcento karakterize pli malfortigis la ĉeĥajn landojnhusanaj militoj.
En la jaro1526 definitive sur la ĉeĥan tronon surtroniĝis dinastio dehabsburgoj, kiu enmembrigis la landon en habsburgan monarĥion. En la jaroj1547 kaj1618 eksplodis kontraŭ la reganto armigita ribelo. Defenestradoj de vicguberniestroj fariĝis komenco de latridekjara milito. La nobelaro estis rapide malvenkita kaj punita per duraj reprezalioj. Komencis perforta rekatoligo de la ĉeĥajprotestantistoj.
Nur reformoj deJozefo la 2-a en la jaro1781 alportis religiajn liberecojn kaj nuligon de servuteco. Ekde fino de la18-a jarcento komenciĝas en la ĉeĥaj landojnacia renaskiĝo klopodanta pri renovigo de la ĉeĥaj kulturo kaj lingvo kaj pli malfrue pri akiro de politika potenco.
Post malvenko deAŭstrio-Hungario en launua mondmilito (1914 –1918) la ĉeĥaj landoj la28-an de oktobro de1918 memstariĝis fariĝinte la kerno de la nove estiĝintaĈeĥoslovakio (Respubliko Ĉeĥoslovaka, Ĉeĥoslovaka Respubliko, mallongigo ĈSR, nomata ankaŭ la unua respubliko), kies teritorion ensumigis ankaŭSlovakio kajKarpata Rutenio (alie nomita ankaŭ Transkarpata Ukrainio).[3] Pro premo de lanaziaGermanio kaj eŭropaj potencaj ŝtatoj –Italio,Britio kajFrancio – Ĉeĥoslovakio estis enseptembro de1938 permunkena interkonsento devigita doni al Germanio limregionojn (la t. n.Sudetoj). Sudaj regionoj de Slovakio kaj Karpata Rutenio fariĝis deHungario, malgrandan parton de la ĉeĥoslovaka teritorio (precipe regionon deTěšín) akirisPollando. Post tiu ĉi ago en la nomon de Ĉeĥoslovakio revenis haltostreko (Ĉeĥio-Slovakio) kaj oni parolas pri la t. n. dua respubliko. La14-an de marto de1939 Slovakio forŝiriĝis kreinte la t. n.Slovakan Ŝtaton kaj post okupacio de la germanaj soldataroj la15-an de marto de1939 estis en la resto de la ĉeĥoslovaka teritorio proklamitaProtektorato Bohemio kaj Moravio. En majo de1945 aliancanoj kaj soveta armeo liberigis Ĉeĥoslovakion kaj germanoj estis forloĝigitaj ĝisGermanio kajAŭstrio.
Enfebruaro de1948 per renverso en Ĉeĥoslovakio ekprenas potenconkomunistoj; la lando fariĝas komunisma ŝtato kaj parto de soveta bloko. En la jaro1960 estis ties nomo ŝanĝita jeĈeĥoslovaka Socialisma Respubliko (ĈSSR). Liberigmovado de la jaro1968, konata kiel Praga Printempo, estis malvenkita la21-an de aŭgusto per invado de armeoj deSovetunio kaj pluaj landoj deVarsovia Kontrakto (Germana Demokratia Respubliko,Pola Popola Respubliko,Hungara Popola Respubliko kajBulgara Popola Respubliko). Per leĝo pri federaligo de Ĉeĥoslovaka Socialisma Respubliko, kiu ekvalidis la1-an de januaro de1969,Ĉeĥoslovakio formale ŝanĝiĝis en federacion de du naciaj ŝtatoj – Ĉeĥio (oficiale Ĉeĥa Socialisma Respubliko, ĈSR) kaj Slovakio (oficiale Slovaka Socialisma Respubliko, SSR). La politikajn rilatojn en la lando ŝanĝis nur la t.n „velura revolucio“ la17-an de novembro de1989. Komence de la jaro1990 estis el la politika nomo de ambaŭ respublikoj forigita la nomo „socialisma“. Komence de printempo de la sama jaro la politika nomo de Ĉeĥoslovakio ŝanĝiĝis je Ĉeĥoslovaka Federacia Respubliko (ĈSFR), kiu estis netuta monato post tio denove reguligita en ne tro konvenan aspektonĈeĥa kaj Slovaka Federacia Respubliko.
Ĉeĥa Respubliko estasparlamentademokratio kaj ties kapo estasprezidento, balotata ĉiun kvinan jaron pere deParlamento. La prezidento proponas konstituciajn juĝistojn, kiujn devas aprobiSenato, dum certaj cirkonstancoj li povas disirigi Deputitaran Parlamenton kaj vetoi leĝojn (krom la konstituciaj). Li nomas ankaŭ prezidanton de la registaro kaj pluajn ties anojn laŭ propono de la prezidanto. Li akceptas demision de la prezidanto de la registaro kaj per lia perado ankaŭ de la unuopaj anoj.
LaRegistaro de Ĉeĥio (ĉeĥeVláda České republiky) estas la plenuma povo en la Ĉeĥa Respubliko. La membroj de la registaro estas la ĉefministro, lia deputito kaj aliaj ministroj. La registaro funkcias pro jura bazo en la ĉeĥa konstitucio.
La ĉeĥa Parlamento estas duĉambra, kun Deputitara Parlamento kaj Senato. En la Deputitaran Parlamenton oni elektas 200 deputitojn ĉiun kvaran jaron surbaze de proporcia reprezento. Ĉiu el 81 senatanoj havas sesjaran mandaton. Unufoje dum du jaroj estas ŝanĝinta triono de Senato surbaze de duetapaj majoritataj balotoj.
Ankoraŭ enkadre deĈeĥoslovakio la teritorio de la hodiaŭa Ĉeĥa Respubliko dividiĝis en 8regionojn: Ĉefurbo Prago, Meza Bohemio (Prago), Suda Bohemio (České Budějovice), Okcidenta Bohemio (Plzeň), Norda Bohemio (Ústí nad Labem), Orienta Bohemio (Hradec Králové), Suda Moravio (Brno) kaj Norda Moravio (Ostrava). La regionoj plu dividiĝis endistriktojn, sume estis en Ĉeĥio 75 distriktoj (la sepdeksesa,distrikto Jeseník, estiĝis nur en la 90-aj jaroj de la20-a jarcento). Tiu ĉi divido validis ekde la jaro1960. Tiamaj regionoj ne estis aŭtonomiaj. Regionaj naciaj komitatoj (RNK) estis ŝtataj oficejoj. RNK estis nuligitaj en1990, la regionoj kiel teritoria pilo ekzistis plu, sed ili havis nenian ĝeneralan administracian oficejon.
En la jaro1990 distriktaj naciaj komitatoj estis same alinomitaj je distriktaj oficejoj. La lokaj kaj la urbaj naciaj komitatoj estis nuligitaj kaj estis renovigita aŭtonomio. Por funkciado de la ŝtata administracio en la plej malalta nivelo estis elektita miksita modelo: la urba oficejo estas urba oficejo. Ĉeĥio la1-an de januaro de1993 fariĝis memstara ŝtato, sed tio ne havis influon en la interna teritoria divido.
En la jaro2000 komencis funkcii 14 novaj memstaraj regionoj. Por funkciado de la ŝtata administracio en la regiona nivelo estis same elektita miksita modelo: la regiona oficejo estas regiona oficejo; frunte staras direktoro. Kapo de ĉiu regiono estas hetmano, sole kapo dePrago estas primatoro.
Al la1-a de januaro de2003 estis nuligitaj la distriktaj oficejoj. La distriktoj kiel unuo de la ŝtata administracio ekzistas plu, la distriktoj ankaŭ restas statistika unuo. Kelkaj oficejoj havas distriktan agadon, ekz. distriktaj juĝejoj.
El vidpunkto de la ĝenerala ŝtata administracio la regionoj dividiĝas en administraciajn distriktojn kun urboj kun disvastigita agado (iam ankaŭ nomataj „malgrandaj distriktoj“) Tiu ĉi distriktoj fariĝis memkompreneble ĉiuj ĝisnunaj distriktaj urboj, sed aliĝis al ili vico da pluaj. Tiuj ĉi komunumoj ie plu dividiĝas en distriktojn de urboj kun komisiita urba oficejo, kiuj praktikas kelkajn leĝpovojn ankaŭ por ĉirkaŭaj urboj.
Klimato de Ĉeĥio karakterizas per reciproka enpenetrado kaj miksado deoceanaj kaj kontinentalaj influoj. Ĝi estas karakteriza per okcidenta fluado kun supereco de la okcidentaj ventoj, intensiva cikla agado kaj proporcie abundaj pluvoj. Ĉemara influo montriĝas ĉefe enBohemio, enMoravio kaj enSilezio plinombriĝas kontinentalaj klimataj influoj. Grandan influon al la klimato de Ĉeĥio havas supermara alteco kaj reliefo. El la suma areo de la ŝtata teritorio situas 52 817 km2 (67%) en la supermara alteco ĝis 500 m, 25 222 km2 (32%) en la alteco 500–1000 m kaj sole 827 km2 (1,05%) en la alteco super 1000 m. Mezproksima supermara alteco estas 430 m.
Same flaŭro kaj floro troviĝanta en la teritorio de Ĉeĥio atestas pri reciproka enpenetrado de ĉefaj direktoj, tra kiuj enEŭropo flaŭro kaj floro disvastiĝis. Arbaroj, plejparte koniferaj, okupas 33 % de la tuta areo de la lando.
Ankaŭ grunda kovraĵo karakterizas per granda variabileco. La plej disvastiĝinta tipo de la grundoj en Ĉeĥio estas brunaj argiloj.
la plej malalte situanta loko:Elbo en forfluo el la lando, 115 m super maro.
la plej alte situanta loko: montoSněžka, 1602 m super maro.
Ĉeĥio montriĝas unu el la plej stabilaj kaj plej multe prosperantaj ekonomioj el ĉiuj postkomunismaj landoj. Dum la 90-aj jaroj okazis principaj ŝanĝoj en proprumaj rilatoj – malgranda kaj granda privatigo, restituado, plu restrukturaligo kaj teknologia modernigo, ebligitaj kiel per enlandaj kreditoj, tiel precipe per malfermigo de la lando kaj alfluo de eksterlandaj investoj.
Post la komenca ekspansio la ĉeĥa ekonomio subiĝis al malgranda recesio, el kiu ĝi resaniĝis de la duono de la jaro1999. La kresko en la jaroj2000—2001 estis kaŭzita ĉefe pro eksporto ĝis landoj deEU, plua alfluo de eksterlandaj investoj kaj reviviĝanta enlanda intereso.
Grandan problemon en estonteco povas kaŭzi altaj budĝetaj deficitoj kaj kreskanta ŝtata ŝuldo. Kun problemoj ankaŭ renkontiĝas nefinita privatigo de ŝtataj entreprenoj. Nefinitaj estas ankaŭ ŝanĝoj en leĝdonpovo kaj precipe en justico.
Al la bazaj mineralaj krudmaterialoj minitaj en Ĉeĥio apartenis nigra kaj bruna karboj. Plu ankoraŭ en malgranda amplekso oni minaskrudnafton kajtergason,kaolinon aŭ konstrumaterialojn. Agrikultura produktado preskaŭ kontentigas enlandan intereson. Oni kulturas ĉefe cerealojn (tritiko,hordeo,maizo),terpomojn,sukerbeton,legomon,linon kajkolzon. Sian signifon havas ankaŭ kulturado delupolo, fruktoĝardenoj kaj vinberkulturado. La bazo de animalproduktado estas bredado de brutaro,porkoj kaj kortbirdaro, plu abelbredado aŭ bredado de dolĉakvaj fiŝoj (precipekarpoj).
La bazo de energetiko estas pervaporaj elektrejoj (75%) kaj atom-elektrejoj (Temelín kajDukovany). La ĉefaj industriaj centroj estasPrago kajPlzeň. Al industriaj centroj de la lando apartenis en pasinteco ankaŭOstrava, sed nun situacio en tiu ĉi urbo kaj ties ĉirkaŭaĵo tiom ŝanĝiĝis, kesenlaboruloj malfacile trovas ĉi tie laboron. Inter gravaj fakoj de la industrio apartenas metalurgio, maŝinindustrio, teksindustrio, nutraĵindustrio, elektroindustrio, kemiaĵoj, glaso kaj produktado de transportiloj. La plej dinamike evoluiĝanta fako estas konstruaferoj.
Ĉeĥio havas densan trafikreton. Abrupte evoluas telekomunikaĵoj. La eksterlanda komerco havas en lastaj jaroj pasivan bilancon donita ĉefe pro importo de brulmaterialoj kaj modernaj teknologioj, kiuj egaligas altajn enspezojn el turismo.
La natura alkresko de la loĝantaro estas negativa -0,08 % (takso2003). La mezproksima longeco de la vivo malrapide plilongiĝas kaj ĝi superas 75 jarojn (takso2003). En laurboj vivas sume 71 % da populacio.
Plejmulton de la loĝantaro de Ĉeĥio konsistigasĉeĥoj (94,2 %, el kiuj 3,7 % proklamis por simoravian naciecon kaj 0,1 %silezian), kiuj parolas laĉeĥan lingvon. La ĉeĥa lingvo apartenas al la okcidentslava branĉo de lahindeŭropa lingva grupo.
Pluaj etnaj grupoj reprezentitaj en Ĉeĥio estaspoloj,germanoj (resto de la antaŭa granda minoritato),ciganoj,hungaroj,ukrainoj kaj pluaj. Post la apartiĝo deĈeĥoslovakio en la jaro1993 kelkaj slovakoj restis en Ĉeĥio kaj hodiaŭ ili kreas proksimume 2 % da loĝantaro.
↑(CS) PRECLÍK, Vratislav. Masaryk a legie (Masaryk and legions), váz. kniha book, 219 pages, first issue vydalo nakladatelství Paris Karviná, Žižkova 2379 (734 01 Karviná-Mizerov, Czech Republic) ve spolupráci s Masarykovým demokratickým hnutím (in association with the Masaryk Democratic Movement, Prague), 2019,ISBN 978-80-87173-47-3, pp.148-214
